İDEAL EKONOMİ POLİTİKASI

Kendisiyle ticaretin yapıldığı mal mı, ticarette asıldır yoksa malın sahibi olan tüccar mı asıldır? Yani değişime konu olan malın sahibi olan tüccara bakmadan, ticari işlemlerde mübadelesi yapılan mal mı dış ticaretin araştırılmasında esastır, yoksa malın menşeine bakmadan ticari işlemi gerçekleştiren tüccar mı esastır? Ki bu durumda dış ticaretin araştırılmasında tacir esas olup ticareti yapılan mal tüccara tabi olarak tüccarın hükmünü alır mı? İşte bu soruya verilecek cevap yalnızca belli bir metod üzere ticari işlemlerin yapılmasını gerektirecek ve cevaba göre de dış ticaret ile ilgili hükümler konulacaktır.

1. Bu uygulama devletin vatandaşlarına iç ticareti tamamen serbest bırakırken dış ticareti ise ancak devletin izni ile serbest bırakmasına neden olmaktadır. Çünkü malın üretim yeri/menşei, mallarının ülkeye girişinin yasaklandığı bir ülke ise, tüccar tebaadan olsa bile o malın ülkeye sokulmasına izin verilmez. Eğer mal, mallarının ülkeye girişine izin verilen bir ülkeye ait bir mal ise, tacir tebaadan olmasa bile o malın ülkeye sokulmasına izin verilir. Bu durumda ülkedeki tüccarların üretkenlikleri sınırlandırılmış ve ancak belli ülkelerle ticaret yapmalarına izin verilmiş olur. Böylesi bir uygulama, ümmetin dış ticaretten elde edeceği serveti olumsuz yönde etkilemesinin yanısıra aynı zamanda bir zulümdür. Çünkü ticareti yapılan malın kârı tüccara aittir. Devlet, bu kârdan tebaasını men eder ve tebaanın dışındakilere izin verirse kâr ülke dışına çıkmış olur.

2. Devletin vatandaşları gümrük vergilerini öderken yabancılar ödememektedirler. Çünkü mal esas alındığı zaman, gümrük vergisi tüccar esas alınarak değil malın menşei esas alınarak mal üzerine uygulanmaktadır. Devlet, bazı ülkelerin mallarına vergi uygularken bazı ülkelerin mallarını ise vergiden muaf tutmaktadır. Vatandaşlardan birisi mallarına vergi konan bir ülkenin malını getirdiği zaman o kişinin gümrük vergisi ödemesi gerekmektedir. Fakat gümrük vergisi uygulanmayan bir ülkeden yabancı bir kişi bir mal ile gelirse o kimse gümrük vergisi ödemez, gümrük vergisinden muaf tutulur. Hatta o kişinin tabi olduğu ülke bizim mallarımızdan vergi alsa bile. Örneğin bizim mallarımıza vergi uygulayan bir İngiliz vatandaşı, aramızdaki karşılıklı vergi muafiyeti bulunan Alman menşeli bir malı ülkemize soktuğu zaman İngilizden gümrük vergisi alınmamaktadır. İngiliz vergiden muaf tutulmaktadır. Çünkü mal Alman malıdır. Vergi ise mal sahibi tüccardan değil mal üzerinden alınmaktadır. Bu ise ülkenin zararına bir durumdur. Vatandaşa ilave vergi yükü getirmek demektir.

3. Malın esas kabul edildiği devletlerle yapılan ticari anlaşmalarda, anlaşma yapılan ülkenin malının satılmasından başka hiçbir fayda yoktur. Üstelik ticari kazançtan da faydalanılamamaktadır. Zira, herhangi bir şahıs satın alınmasına izin verilen ülkenin malını satın alıp kârını elde ederken vergi, anlaşma yapılan ülkenin vatandaşına yüklenir. Ticaret yalnızca ülkede üretilen ürünlerin satılması değildir. Ticarette ticari kâr esastır. Yoksa düşmanlarımız da bu malları ülkemize sokabilirler ve kârı ile beraber bedelini de alırlar. Bu ise düşmanlarımızın bize karşı güçlenmeleri demektir.

"Allah alışverişi helal kıldı" [1] Yani alışveriş insanlara helal kılınmıştır. Bu ayet, malla ilgili değil insanlarla ilgili bir hükümdür. Ayette alışverişin helal olması insanlar açısındandır. Alışverişin, satılan mal açısından helal kılınması ile ilgili bir hüküm değildir. Rasulullah (sav) şöyle buyurmaktadır: "Alıcı ve satıcı ayrılmadıkları sürece serbesttirler." [2] Bu hüküm de, alım satıma konu olan malla ilgili bir hüküm değil alan ve satanla ilgili bir hükümdür. Ebu Hüreyre'den rivayeten Rasulullah (sav) şöyle buyurmaktadır: "Nebi (sav) hasatla (çakıl taşı) ve ğararla (bilinmeyen, olmayan şeyin) satışı yasakladı" [3] "Hasat" satışı, satılacak olan şeylerin üzerine taşları atmak demektir. (Yani bir kişinin diğerine "ben sana bu çakıl taşının üzerine düşeceği koyunları satıyorum" demesi ve ardından da elindeki çakıl taşlarını atmasıdır.) Ğarar satış ise, denizdeki balığı satmak gibi bir satıştır. Hadis, birtakım satış çeşitlerini yasaklamaktadır. Bu tür satışlardaki yasaklama, satılan veya satın alınan mal açısından değil insanlar açısındandır. Dolayısıyla hüküm ancak alıcı ve satıcı için geçerli bir hükümdür. Hüküm, malı gözönüne almadan malın sahibi ile ilgilidir. Bu nedenle dış ticaretle ilgili hükümler tüccar açısından farklılık arzetmektedir. Şeriat, malı göz önüne almadan mal sahibini yani tüccarı esas alarak dış ticareti çözüme kavuşturmuştur. Ticareti yapılan mala itibar edilmez. Bunun için ticareti yapılan mal esas alınarak, tüccarı saf dışı bırakıp dış ticarete çözüm getirmek doğru değildir. Mal sahibini dikkate almadan dış ticaret ile ilgili hükümleri malla ilgili hükümler haline getirmek şer'an caiz değildir. Yani malı esas almak, malın menşeine bakmak ve taciri gözardı etmek caiz değildir. Çünkü hüküm, mal için değil malın sahibi olan tacir içindir. Şer'i nass da mal hakkında değil mal sahibi hakkında gelmiştir. Yani şer'i nass, malı dikkate almaksızın tacirle alakalıdır. Taciri gözardı edip malla ilgili değildir. Dolayısıyla hükmü, mal ve malın menşei ile alakalandırmak hem şer'i nasslara hem de şer'i hükme muhaliftir. Bu nedenle de şer'an caiz değildir.

Böyle bir itiraz ileri sürülemez. Çünkü şeriat, hem, sahibini dikkate almadan mal hakkında hem de malı dikkate almadan sahibi ile ilgili olarak hükümler koymuştur. Bunların herbiri diğerinden farklıdır. Dolayısıyla iki farklı şeyi birbirine karıştırmak ve birisine ait hükmü diğerine uygulamak doğru değildir. Şer'i nassın gösterdiği sınırlar çerçevesinde kalmak gereklidir. Şeriat haracı, haraci arazi ile ilgili bir hüküm, öşürü de öşri arazi ile ilgili bir hüküm olarak belirlemiştir. Altın, gümüş, hurma, buğday, tuz ve arpa gibi hakkında nass bulunan muayyen mallar için faiz hükmünü koymuştur. Hüküm bunlara hastır. Özellikle altın ve gümüş hakkında sarf (değiştirme, bozdurma) hükmünü getirmiştir ve hüküm yalnızca bu ikisini kapsamaktadır. Bunların tamamı malla ilgili hükümlerdir ve nass da hususi olarak bunlarla ilgili olarak gelmiştir. Zira hüküm malla ilgilidir.

Daru'l-Harb'e gelince: İslâm tabiiyetini taşımayan herkes müslüman olsun olmasın yabancı sayılır. Onlarla hükmen harbi muamelesi yapılır. Fakat müslüman olan kimsenin kanı ve malı helal olmaz. Malla ilgili hükümlerde ve diğer hükümlerde aynen müslüman olmayanlara yapılan muamele gibi muamele görürler. Nafaka (devlet tarafından temel ihtiyaçlarının karşılanması) hakkına sahip değildirler. İslâm Devletinin tebaasından olan birisine mirasçı olamaz, miras bırakamaz. İzinsiz olarak ülkeye giremez. Her konuda yabancı gibi muamele görürler. Nebi (sav) müslüman olan kimsenin İslâm Devletinin otoritesi altına girmesini istiyordu. Girdiği zaman onu devletin tebaasından sayıyor ve tebaalık hakkını ona da tanıyordu. Eğer girmezse, devletin otoritesi dışında kalırsa onu yabancı sayıyor ve tebaalık haklarından onu mahrum ediyordu. Süleyman b. Büreyde babasından şu hadisi rivayet etmektedir: "Rasulullah (sav) bir ordunun ya da bir seriyyenin başına bir komutan tayin ettiği zaman ona, özellikle takvalı olmasını ve beraberinde bulunan müslümanlara karşı hayırlı muamele etmesini tavsiye eder ve ardından da şöyle derdi: "Allah yolunda Allah'ın adı ile savaşınız Allah'ı inkâr edenlerle savaşınız ancak hile yapmayınız, hıyanet etmeyiniz, çarmıha germeyiniz, çocukları öldürmeyiniz. Müşrik düşmanlarınla karşılaştığın zaman onları üç şeye çağır. Bu üç şeyden hangisine olumlu cevap verirlerse onu kabul et ve onlardan elini çek: (Birincisi) Onları İslâm'a çağır. Olumlu cevap verirlerse kabul et ve onlardan elini çek. Sonra da onları ülkelerinden Muhacir'lerin (müslümanların) ülkesine hicret etmeye çağır. Eğer göç ederlerse, hicret edenlere verilen haklara ve sorumluluklara onların da sahip olacağını onlara bildir. Eğer müslümanların ülkesine hicret etmek istemezlerse bedevi müslümanlar gibi olacaklarını bedevi müslümanlar hakkında geçerli olanın onlar hakkında da geçerli olacağını, müslümanlarla beraber cihad etmelerinin dışında feyden, ganimetten hiçbir pay alamayacaklarını onlara bildir." [4] Rasül (sav), müslüman olan bir kimsenin İslâm Devletinin otoritesi altına girmeye çağrılmasını emretti. Girmezse yabancı sayılacağını ve "Bedevi Araplar gibi olacaklarını" bildirdi. Onların, Devletin mali işleri kapsamına giren; fey, ganimet, zekât, vergiler, temel ihtiyaçlarının karşılanması gibi konularda ve bunların dışındaki mali konuların hiçbirinde hakları yoktur. Müslüman olmaları nedeniyle yalnızca onların kanları ve malları masumdur. İslâm'a göre tebaalık, İslâm'a inanma ile değil tabiiyeti taşıma ile kazanılır. Burada Rasülün şu sözüne dikkat etmek gerekir. "Sonra onları Muhacir'lerin ülkesine göç etmeye çağır. Eğer göç ederlerse Muhacir'lerin lehine olanların onların da lehine, aleyhine olanların onların da aleyhine olacağını onlara bildir." Bizim lehimize olanın onların da lehine ve bizim aleyhimize olanların onların da aleyhine olması yani bütün hükümlerin onları da kapsaması için bu nass, hicret etmeyi şart koşmaktadır. Bunun ters anlamı ise şöyle olur: Eğer onlar İslâm diyarına göç etmezlerse müslümanların lehine ve aleyhine olanlardan faydalanamazlar. Yani hükümler onları kapsamaz. Üstelik hadis, mali hükümlerle ilgili şu hususu da iyice vurgulamaktadır: "Müslümanlarla beraber cihad etmelerinin dışında feyden ve ganimetten hiçbir pay alamazlar." Diğer mali hükümler de fey ve ganimet gibidir. Nassın ilk kısmının mefhumundan şu sonuç çıkarılmaktadır: Bize verilen haklardan onlar faydalanmayacak ve bizim yapmamız gerekenleri onların da yapması gerekmeyecektir. Yani hükümler onları kapsamına almamaktadır. Nassın ikinci kısmından çıkan sonuç ise şudur: Cihad etmelerinin dışında onların feyden ganimetten pay alma hakları yoktur. Aynı şekilde mali hakların hiç birisinden de hak alamazlar. Böylece hüküm, bütün hükümleri özellikle de mali hükümleri kapsamaktadır. Ancak bu genellik: "La ilahe illallah deyinceye kadar insanlarla savaşmakla emrolundum. Eğer bunu söylerlerse kanlarını ve mallarını korurlar" [5] hadisi ile tahsis edilmiştir. Bu hadisle onların canları ve malları istisna tutulmuştur. Yani onlar, müslüman olurlarsa veya müslüman iseler, öldürülmezler ve malları ganimet olarak alınmaz. Ancak onların mallarının ganimet olarak alınmaması, mali hükümlerin onlara uygulanacağı anlamına gelmemektedir. Sadece hadisin delalet ettiği hususlardan onlar muaf tutulurlar. Yani malları koruma altındadır, ganimet sayılmaz. Fakat geride kalan mali hükümler diğer hükümler gibi nassın açık olarak bildirdiği üzere onları kapsamaz. Çünkü nassta şu ifade geçmektedir: "Eğer böyle yaparlarsa Muhacir'lerin kazandıkları hakları onlar da kazanacak, Muhacir'lerin üzerine düşen görevler onları da kapsayacaktır." Bizim kazandığımız hakları onların da kazanmalarının ve bizim yapmamız gereken vacibleri onların da yapmalarının şartı, onların İslâm ülkesine göç etmeleridir. Eğer göç etmezlerse hem bizim kazandığımız hakları kazanamayacaklar hem de bizim yapmamız gereken vacibleri yapmakla sorumlu olmayacaklardır.

A. Devletin tebaasından sayılan müslümanlar veya zimmiler.

B. Aramızda anlaşma bulunanlar.

C. Harbi (fiili savaş halinde bulunan) kimseler.

Devletin tebaasından sayılan kimseler içerde olduğu gibi dışarıda da ticari faaliyetlerini aynen yürütebilirler. Tebaadan olan kimseler hangi ülkeden olursa olsun istedikleri malları ülkeye sokabilirler. Herhangi bir şart ve kısıtlama olmaksızın istedikleri malı istedikleri ülkeye ihraç edebilirler. Çünkü Allahu Teâla'nın: "Allah alışverişi helal kıldı" [6] ayeti genellik ifade eden bir ayettir. Her türlü alışverişi kapsar. Dolayısıyla iç ve dış ticareti de kapsar. Müslüman bir kimseyi ya da zimmiyi ülkeden mal ihraç etmekten veya ithal etmekten men eden nass yoktur. Tam tersine alışverişin helal olduğunu belirten nass genel olarak kalmaktadır.

Ancak, muayyen bir malın ithalinden ya da ihracın-dan dolayı bir zarar ortaya çıkıyorsa bu durumda, "Mübah olan bir bütünün parçalarından biri zarara neden oluyorsa yalnızca zarara neden olan parça haram olur, bütünün mübahlığı devam eder" fıkıh kuralı gereğince sadece zarara neden olan malın ithali veya ihracı yasaklanır geride kalan bütün malların ithali veya ihracı mübah olarak kalır. Çünkü Nebi (sav) Tebük yolu üzerinde bulunan Semud kuyusundan ordunun su içmesini yasaklamıştır. Buna göre hakkında haram emri çıkan ve kullanılması men edilen Semud kuyusunun suyunu kullanmak haramdır. Fakat suyun mübahlığı devam etmiştir. Bu nedenle herhangi bir malın ihracı ya da ithali zarara yol açıyorsa sadece bu mal ihraçtan ve ithalden men edilir.

A. Bir malın ithalinden veya ihracından dolayı zarar ortaya çıkması. Bu durumda yalnızca o malın ithali ve ihracı yasaklanır.

B. Bizimle "fiilen savaş" halinde olan ülkelere yapılan ihracat ve ithalat. Bu ülkelere yapılacak ihracat veya ithalat en düşük seviyede olsa dahi onları güçlendiriyorsa veya halkının ferahlamasına yardımcı oluyorsa veya onları herhangi bir sıkıntıdan kurtarıyorsa ihracat ve ithalat tamamen yasaklanır. Bu tür bir ticareti yapan haram işlemiş olur. Allah tarafından azaba müstahak olur ve İslâm Devlet tarafından cezalandırılır.

Devletin tebaası açısından durum budur. Anlaşmalı olanlara gelince: Onlarla anlaşma metninde yazılı şartlara göre muamele yapılır. İster memleketimizden mal alsınlar isterse ülkemize mal ithal etsinler, onlarla yapılan sözleşme şartlarınca hareket edilir. Nebi (sav): "Müslümanlar şartları üzeredirler" [7] buyurmaktadır. Çünkü anlaşma bir ahiddir, söz vermek demektir. "Akitleri yerine getiriniz." [8] ayetince sözde durmak farzdır.

İngiltere, Amerika ve Rusya gibi aramızda anlaşma olmayan "hükmen harbilere" gelince: Onlar Ülkemize girebilmek için özel olarak izin almadıkları sürece ülkemize giremezler. Onlara verilen eman ülkemize girebilmeleri için verilen bir izindir. Harbi olan bir kimseye canı için verilen bir eman onun malı için de geçerlidir. Buna göre harbi tüccar ancak devletten alacağı izinle malını ülkemize sokabilir. Ticaret malını beraberinde ülkemize getirirse kendisi için geçerli olan izin malı için de geçerli olur. Fakat beraberinde getirmek istemeyip, başkası vasıtası ile veya herhangi bir nakliye aracıyla getirmek isterse malı için ona izin vermek caizdir. Ancak izinsiz olarak ülkemize mal getirmesi kesinlikle mümkün değildir. Yabancı bir kimsenin malını ülkemize sokabilmesi için ithal ruhsatı alması gerekir. Devlet yabancı bir kimseye ruhsat verip vermemede serbesttir. Yani yabancının ithal edeceği mala ithal izni verme hakkı devlete aittir. Dilerse verir dilemezse vermez. Ancak bir yabancı yani harbi, ülkeye girmişse ülke içerisinde dilediği malın ticaretini yapma, istediği ve sahip olduğu herhangi bir malı ülke dışına çıkarma hakkına sahiptir. Bunun için izin almaya gerek yoktur. Çünkü kendi için aldığı izin aynı zamanda malı için de geçerlidir. Hatta bu izin ona verilmiş bir emandır. Dolayısıyla aldığı eman, onun malının, canının ve namusunun müslümanlar ve zimmiler gibi korunmasını gerekli kılar. İhracında zarar görülmedikçe sahip olduğu herhangi bir malı ihraç etmekten engellenmez. Eğer herhangi bir malın yurt dışına çıkarılmasında bir zarar varsa yalnızca bu malın çıkarılması engellenir diğerleri engellenmez. Nebi (sav)'in sözü de bu doğrultudadır. "Müslümanların zimmeti tektir. Kim bir müslümana hıyanet ederse Allah'ın, meleklerin ve bütün insanların laneti onun üzerine olur." [9] Müslümanların zimmeti ifadesiyle onların emanları, himayeleri kastedilmektedir. Müslümanlardan herhangi bir kimse eman verirse, bütün müslümanların onun emanını korumaları, emana riayet etmeleri gerekir. Müslümanın birisine eman vermesi, o kişinin ülkeye girmesinin, çalışmasının ve ticaret yapmasının mübah olması demektir. Ancak Halife emanı yani izni sınırlandırırsa o zaman bu izne göre hareket edilir. Eğer Halife, örneğin oturma iznini bir ayla veya yalnızca oturma hakkı ile veya yalnızca muayyen bir işte çalışma ile sınırlandırılmışsa v.b. Halifenin koyduğu şartlara bağlanmak farzdır.

Gümrük vergilerine gelince: Devleti tebaasından olan herhangi bir kimseden, ister ithal ettiği bir mal olsun isterse ihraç ettiği bir mal olsun herhangi bir maldan gümrük vergisi alamaz. Ukbe b. Amir Rasulullah (sav) den şunu işittiğini rivayet eder: "Müks sahibi cennete giremez." [10] Müks özellikle gümrük vergisi demektir. Ebu'l Hayr'dan: Rüveyfi İbni Sabit'ten şu hadisi duydum: Dedi ki: Rasulullah (sav)'in şöyle dediğini duydum: "Müküs sahibi muhakkak ki cehennemdedir. Dedi ki: Yani aşir alan" Aşir ise, dışarıdan gelen ticaretten onda bir (öşür) alan kimseye denir. İbrahim b. Muhacir'den: Ziyad b. Hadir'i şöyle söylerken işittim: "İslâm'da öşür alan ilk aşir benim. Kimden öşür alıyordunuz? diye sorduğumda: Ne müslümandan ne de aramızda anlaşma bulunan kimselerden öşür alıyorduk. Beni Tağleb hıristiyanlarından onda bir alıyorduk." Abdurrahman b. Makal'dan Dedi ki: "Ziyad b. Hadir'e kimden onda bir alıyordunuz diye sordum. Ziyad: "Müslümandan ve aramızda anlaşma bulunanlardan onda bir almıyorduk. Öyleyse kimden alıyorsunuz? diye sorunca: Biz onların ülkelerine gittiğimiz zaman bizden onda bir aldıkları gibi bizde harbi tüccarlardan onda bir alıyorduk." Buna göre tebaadan olan herhangi bir kimsenin ticaret malından herhangi bir vergi alınmaz. Ama tebaanın dışındakilerden yani yabancılardan ister müslüman olsunlar isterse olmasınlar bizlerden aldıkları miktarda onlardan vergi alınır. Ebu Mucaz Lahik b. Humeyd'den gelen rivayete göre: "Bizim ülkemize geldikleri zaman harbilerden nasıl (vergi) alalım? diye Ömer'e sordular. Bunun üzerine Ömer onlara: Siz oraya gittiğinizde onlar sizden nasıl alıyorlar? diye sorunca: Onda bir alıyorlar dediler. Ömer: Öyleyse siz de onlardan öyle alınız" dedi. Ömer bu kararı bütün sahabenin gözleri önünde aldı ve hiçbir sahabe buna karşı çıkmadı. Karşı çıkabilme imkânının bulunmasına rağmen sahabenin karşı çıkmaması bunun bir icma olduğunu göstermektedir. Ancak yabancılardan gümrük vergisi almak vacib değil caizdir. Devletin, onları vergiden muaf tutması veya muayyen mallara vergi muafiyeti uygulaması caizdir. Müslümanların maslahatına uygun gördüğü şekilde devlet uygulama yapar. Çünkü yabancılardan gümrük vergisi almak vacib değil caizdir.

[1] Bakara: 275

[3] Ahmed b. Hanbel, Mükessirîn, 9255

[4] Ahmed b. Hanbel, Ensâr, 21952

[5] İbni Mace, Feth, 3917

[6] Bakara: 275

[7] Buhari, İcârah

[8] Maide: 1

[9] Buhari, Hac, 1737

[10] Ebu Davud, Harâc, 2548; Ahmed b. Hanbel, Şamiyyîn, 16656; Daremi, Zekâh, 1606