Şer'i Hükümlerde Hadisin Delil Sayılması

Akidede delilin, sıhhati kesinleşmiş yakin delil olması gerekir. Bu nedenle Ahad Haber rivayet ve dirayet yönünden Sahih Hadis olsa bile akidede delil olmaya elverişli değildir.

Şer’î hükümlerde ise delilin zanni olması yeterlidir. Bunun için Mütevatir Hadis Şer’î hükümlerde delil olarak kullanılabildiği gibi Ahad Haber de Şer’î hükümlerde delil olarak kullanılabilir. Ancak Şer’î hükümlerde delil olarak kullanılacak Ahad Haberin Sahih ve Hasen Hadis olması gerekir. Zayıf Hadis ise kesinlikle Şer’î hükümlerde delil olarak kullanılamaz. Zayıf Hadisle delil getiren kimse Şer’î delille delil getirmiş sayılmaz.

Ancak bir Hadisin, Sahih ve Hasen olarak sayılabilmesi, bütün muhaddislerce/hadis alimlerince kabul görmesine göre değil, Hadisi tanıyabilme ehliyetine sahip olan ve onunla delil getiren kimseye göre gerçekleşir. Bazı muhaddislerce güvenilir sayılan raviler başka muhaddislerce güvenilir kabul edilmemekte veya bazılarınca maruf sayılan raviler birtakım muhaddislerce Meçhul sayılabilmektedir. Yine bir yoldan Sahih kabul edilen bir Hadis bir başka yoldan Sahih görülmemektedir. Bazılarınca Sahih kabul edilen bir rivayet yolu bazılarınca ise Sahih kabul edilmemektedir. Bazı muhaddislerin itibar etmedikleri ve itiraz ettikleri Hadisler başka muhaddisler tarafından itibar görmüş ve onunla delil getirmişlerdir. Bazı Hadisçiler tarafından itiraz edildiği halde fakihlerin geneli tarafından kabul edilen ve delil getiren Hadisler vardır.

Dolayısıyla bir görüşe veya bütün görüşlere göre bir Hadisi “Sahih” veya “Hasen” olarak kabule insanları zorlamak yanlış bir zorlamadır ve Hadis vakıasına da muhaliftir. Sıhhatine bakmadan bir Hadisi hemen kabul etmek caiz olmadığı gibi yalnızca muhaddislerden birinin ravisini kötülemesiyle bir Hadisi reddetmek ve hemen itiraz etmek de caiz değildir. Çünkü bir başka raviye göre o Hadisin makbul olma ihtimali vardır veya yalnızca muhaddislerden birisi onu reddetmiştir. Bir başka muhaddisin onu kabul etme ihtimali olduğu gibi muhaddislerin tamamının reddetmiş olma ihtimali de vardır. Yine imamların ve fakihlerin genelinin onunla delil getirme ihtimali de vardır.

Ravinin herkes tarafından kötülendiği bilinmedikçe veya Hadis herkes tarafından reddedilmedikçe veya Hadis dirayetinde ehliyeti olmayan fakihlerin dışında hiçbir fakih onunla delil getirmedikçe hemen bir Hadisin reddine girişmemek gerekir.

Ancak daha önce yukarıda saydığımız bazı şartlar görülürse bir Hadise itiraz edilir ve reddolunur. Bir Hadisi kötülemeye ve reddetmeye yönelmeden önce Hadis hakkında iyice düşünmek inceleyip araştırmak gerekir. Hadisleri ve ravileri inceleyen kimse bu konuda muhaddisler arasında birçok ihtilafın var olduğunu ve gerçekten de bunun örneklerinin çok olduğunu görür.

Örneğin Ebu Davud, Amr b. Şuayb'dan onun babasından onun da dedesinden şu Hadisi rivayet eder: Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} şöyle dedi:

الْمُسْلِمُونَ تَتَكَافَأُ دِمَاؤُهُمْ يَسْعَى بِذِمَّتِهِمْ أَدْنَاهُمْ وَيُجِيرُ عَلَيْهِمْ أَقْصَاهُمْ وَهُمْ يَدٌ عَلَى مَنْ سِوَاهُمْ يَرُدُّ مُشِدُّهُمْ عَلَى مُضْعِفِهِمْ وَمُتَسَرِّيهِمْ عَلَى قَاعِدِهِمْ      "Müslümanlar kanlarında eşittirler. En yakını onun hukukunu korumaya koşar. En uzağı onlara yardım eder. Onlar kendilerinden başkalarına karşı bir el gibidirler. Güçlüleri zayıflarını korurlar. Yürüyenleri oturanlarına yardım ederler."[1]

Bu Hadisin ravisi Amr b. Şuayb'dır. Amr b. Şuayb'ın, babası ve dedesi hakkında söylenen meşhur sözler (dedikodular) vardır. Buna rağmen birçokları Amr b. Şuayb'ın Hadisi ile delil getirmişken bazıları ise onu reddetmişlerdir.

Tirmizi şöyle dedi: Muhammed b. İsmail dedi ki: Ahmet, İshak ve bunların dışında bazı kimselerin Amr b. Şuayb'ın Hadisi ile delil getirdiklerini gördüm. Hâlbuki Şuayb b. Muhammed, Abdullah  b. Ömer'den işitti dedi.

Ebu İsa ise şöyle dedi: "Kim Amr b. Şuayb hakkında konuşuyorsa onu zayıflatmıştır. Çünkü o dedesinin sahifesinde okuyor. Sanki onlar, bu Hadisleri onun dedesinden işitmediğini gördüler."

Ali b. Abdullah el-Medini şöyle dedi: "Yahya b. Said dedi ki; Bize göre Amr b. Şuayb'ın Hadisi zayıftır. Fakat herhangi bir kimse Şer’î bir hükme Amr b. Şuayb'ın Hadisi ile delil getirirse onun delili Şer’î delil sayılır. Çünkü bazı muhaddislerce Amr b. Şuayb'ın Hadisi ile delil getirilir."

Örneğin Darekutni Hasan'dan Ubade'den Enes b. Malik'den naklettiği bir Hadiste Nebi ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} şöyle demektedir:

ما وزن مثل بمثل إذا كان نوعاً وأحداً وما كيل فمثل ذلك فإذا أختلف النوعان فلا بأس به  "Aynı cinsten olanlar misli misline tartılır. Yine aynı türden olanlar misli misline ölçülür. Türler değiştiği zaman misli misline ölçmemekte bir sakınca yoktur."[2]

Bu Hadisin isnadındaki er-Rabi' b. Subeyh'i, Ebu Zer'a güvenilir görürken başkaları zayıf görmektedir. Aynı Hadisi Bezzâr da çıkarmış ve Sahih Hadis saymıştır. Bir kimse bu Hadis ile veya isnadında er-Rabi' b. Subeyh'in bulunduğu bir Hadisle delil getirdiği zaman Şer’î bir delille delil getirmiş olur. Çünkü bu Hadisi bir grup alim Sahih kabul etmiştir. Çünkü er-Rabi' bir grup âlim tarafından güvenilir kabul edilmiştir.

Burada şöyle bir şey söylenemez: “Bir raviyi bir kimse hem ta’dil edip hem de cerh ederse, cerh ta’dilden daha evladır.”

Böyle denilemez. Çünkü bu durumda bir şahıs üzerinde yine bir şahıs tarafından hem cerh hem de ta’dil gerçekleşmiştir. Fakat iki şahıs tarafından gerçekleşirse, birisi kötülerken diğeri kötülemezse caiz olur. Bazı ravilerin bazıları nezdinde kabul görürken bir başkası nezdinde ise kabul görmeme farklılığı buradan kaynaklanmaktadır.

Örneğin; Ebu Davud, Ahmed b. Hanbel, Nesei, İbni Mace ve Tirmizi Ebu Hüreyre ^{Radıyallahu Anhum}’dan şu Hadisi rivayet etmektedir:

"Adamın birisi Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'e bir soru sordu ve şöyle dedi: Ey Allah’ın Resulü, Biz gemiye biniyoruz ve beraberimizde bir miktar su taşıyoruz. Yanımızdaki içme suyu ile abdest aldığımızda ise susuz kalabiliyoruz. Deniz suyu ile abdest alabilir miyiz? Allah’ın Resulü cevaben dedi ki;  هُوَ الطَّهُورُ مَاؤُهُ الْحِلُّ مَيْتَتُهُ "Denizin suyu temizdir ve ölüsü de helaldir."[3]

Tirmizi, Buhari'nin bu Hadisi Sahih kabul ettiğini söyler ve İbni Abdülber, âlimlerin bu Hadisi kabul etmelerine dayanarak onun sıhhatine hükmetmektedir. İbnü'l Münzir'de onu Sahih saymaktadır. İbnü'l Esir Müsned'in şerhinde şöyle der: Bu Hadis meşhur bir Sahih Hadistir. İmamlar onu kitaplarında tahric etmişler/almışlar ve onunla delil getirmişlerdir. Ricali/rivayet edenleri de sikadır/güvenilirdir. Bu Hadisin isnadı hakkında İmam-ı Şafii; Bu Hadisin ravilerinde bilmediğim kimse vardır demektedir. İbn Dakik el-Abd bu Hadisin hangi yönlerden illetlendirildiğini anlatır. İsnadında geçen Said b. Seleme ve Muğire b. Ebi Mürde'nin kim olduğu hakkında cehalet/bilinmemek vardır. Aynı zamanda ise bu iki ravinin bilinen kimseler olduğunu söyleyen bazı muhaddisler de vardır. Ebu Davud, El Muğire'nin bilinen bir kimse olduğunu söyler. Nesei'de onu güvenilir kabul etmiştir. İbni Abdulhakem şöyle der: Yezid b. Ebu Seleme'nin öldürülmesinden sonra Afrika halkı onun üzerinde toplandı, fakat o direndi ve kabul etmedi. El Hafız; bütün bunlardan El Muğirenin bilinmeyen kimse olduğunu iddia edenin ne kadar hata içerisinde olduğu anlaşılmaktadır, der. Fakat Said b. Seleme, rivayetinde Cülah b. Kesir'e yer veren Safvan b. Selim'e tabi olmaktadır. Bu Hadisle delil getiren veya el-Muğire ve Said'in rivayetiyle delil getiren kimsenin delil getirmesi geçerlidir ve Şer’î bir delille delil getirmiş sayılır. Zira bazı muhaddislerce hem bu iki râvi hem de bu Hadis muteberdir.

Örneğin; Ahmed, Said b. Ebi Vakkas'tan rivayetinde şöyle der:

"Yaş hurmayı kuru hurma ile değiştirerek satmanın hükmünün Nebi ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'e sorulduğunu işittim. Nebi ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} etrafındakilere: “Hurma kuruyunca azalır mı?” diye sordu. Onlar da; evet dediler. Bunun üzerine kuru hurma ile yaş hurmayı değiştirmeyi yasakladı."[4]

Bu Hadisi Tirmizi, Sahih görürken, isnadında meçhul bir kimse olan Zeyd b. Ebu İyaş'ın bulunmasından dolayı içlerinde Tahavi, Taberi, ibni Hazm ve Abdülhak gibi kişilerin bulunduğu bir grup ise illetlendirmiştir. Telhis isimli kitapta buna cevaben Darakutni şöyle der: Zeyd Ebu Ayyaş güvenilir bir kimsedir. el-Münziri ise; Güvenilir kimseler ondan rivayette bulunmuşlardır. Çok şiddetli bir şekilde tenkid etmekle beraber Malik ona güvenir der. Bu Hadisle delil getiren kimse veya senedinde Zeyd b. Ayyaş'ın bulunduğu bir Hadisle delil getiren kimse Şer’î delille delil getirmiş sayılır.

Örnek: Ahmed, Ebu Davud, İbni Mace Ebu Said'den şu Hadisi rivayet eder: Nebi ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'i şöyle söylerken işittim:

لا يَخْرُجِ الرَّجُلانِ يَضْرِبَانِ الْغَائِطَ كَاشِفَانِ عَوْرَتَهُمَا يَتَحَدَّثَانِ فَإِنَّ اللَّهَ يَمْقُتُ عَلَى ذَلِكَ          "İki kişi avret yerleri açık olarak ayak yoluna gitmesin ve bu esnada da konuşmasınlar. Çünkü Allahu Teâla bu duruma gazab eder."[5]

Bu Hadisin senedinde İkrime b. Ammar el-Uceyli vardır. Müslim, Sahihinde onunla delil getirmiştir. Bazı hafızlar ise Yahya b. Kesir'den rivayette bulunan İkrimenin bu Hadisini zayıf bulmuşlardır. Bununla beraber Müslim de Yahya'dan Hadis tahric etmektedir. Aynı zamanda Buhari'nin de Yahya'dan rivayetleri kabul ettiğini delil olarak göstermektedir. Bu Hadisle bir kimse delil getiren veya senedinde İkrime'nin bulunduğu bir Hadisle delil getiren kimse, İkrime'yi ve Hadisini kötüleyen kimselerin bulunmasına rağmen Şer’î delille delil getirmiş sayılır.

Bir başka örnek daha: Ahmed, Ebu Davud Nesei, İbni Mace ve Tirmizi; Safvan'ın kızı Yusra'dan rivayet ettiklerine göre Nebi ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} şöyle demiştir:

مَنْ مَسَّ ذَكَرَهُ فَلا يُصَلِّ حَتَّى يَتَوَضَّأَ     "Erkeklik organına dokunan kimse abdest alıncaya kadar namaz kılamaz."[6]

Bu Hadisi Malik, Şafii, İbni Huzeyme, İbni Hayyan, Hakim ve İbnü'l Carud tahric etmişlerdir. Ebu Davud; Ahmed b. Hanbel'e Yüsra Hadisinin Sahih olmadığını söyledim. Bunun üzerine Ahmed b. Hanbel: Tam tersine o, sahihtir diye cevap verdi. Bu konuda el-Beyhaki ise şöyle der: Buhari ve Müslim; Yüsra'nın bu Hadisi Urve'den mi yoksa Mervan'dan mı işittikleri hususundaki ihtilaflarından dolayı sahihlerine almamaları ile beraber bu Hadisin bütün ravileriyle delil getirmişlerdir. Buhari ve Müslim bu Hadisi çıkarmamış olsalar da bu Hadisle delil getiren kimse Şer’î delille delil getirmiş olur. Zira Buhari ve Müslim'in bir Hadisi tahric etmemiş olmaları o Hadisin delil olmamasını gerektirmez.

Bir örnek daha: حُرِّمَتِ الْخَمْرُ بِعَيْنِهَا "Hamr/şarap aynı ile haram kılınmıştır."[7]

 أصحابي كالنجوم بأيهم اقتديتم اهتديتم   "Ashabım yıldızlar gibidir. Hangisine uyarsanız hidayette olursunuz."[8]

Bu Hadisleri fakihlerin geneli kullanmışlardır. Bazı muhaddisler ise itiraz etmişlerdir. Bu iki Hadisten biri ile delil getiren kimse de Şer’î delille delil getirmiş olur.

İşte, Hadislerde, ravilerde ve muhaddisler arasındaki rivayet yollarındaki birçok ihtilaflar böylece ortaya çıkmış olmaktadır. Aynı şekilde muhaddisler, fakihlerin geneli ve müctehidler arasında da birçok ihtilaflar ortaya çıkmıştır. Bu ihtilaflar nedeniyle Hadis reddedilecek olursa, Sahih veya Hasen kabul edilen birçok Hadisin de reddedilmesi gerekir ve böylece Şer’î delillerden birçokları düşer, bu ise caiz değildir.

Bu nedenle muhaddislerin genelince muteber olan Sahih geçerli olmadıkça veya Sahih ve Hasen Hadislerde bulunması gereken şartlardan yoksun olmadıkça bir Hadisin reddedilmesi gerekmez. Sahih ve Hasen Hadis şartlarını bünyesinde taşıyan veya muhaddislerce muteber sayılan herhangi bir Hadisle delil getirmek caizdir ve o, kendisi ile delalet sonucunda ortaya çıkacak olan bir hükmün de Şer’î' hüküm olmasını gerçekleştirecek Şer’î delil sayılır.