Resul'ün Müctehid Olması Caiz Değildir

Efendimiz Muhammed ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'in; “bazı hükümlerde içtihat ettiği ve ictihadında hata yaptığı ardından da Allahu Teâla'nın onun bu hatasını düzelttiği” sözünün anlamı şudur: “Efendimiz Muhammed ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} vahiyden alarak değil içtihat ederek insanlara Şeriatı tebliğ etmiştir ve İslâm Şeriatından insanlara tebliğ ettiklerinin bir kısmından dolayı masum değildir”, demektir.

Oysa bu sözün tamamı hem aklen hem de Şer'an batıldır. Efendimiz Muhammed ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}, diğer nebiler ve resuller gibi nebi ve resuldür ve Allahu Teâla'dan aldıklarını tebliğde hatadan masumdur. Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} akli delille kesinlikle ismet sahibidir.

Üstelik Resulün tebliğ ettiklerinin hem tamamını hem de cüziyatını ancak vahy ile yaptığına delalet eden hem sübutu hem de delaleti kat'i Şer’î deliller vardır. Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} ancak vahiyden aldığı hükümleri tebliğ ediyordu. Allahu Teâla Enbiya suresinde şöyle buyurmaktadır:

قُلْ إِنَّمَا أُنذِرُكُمْ بِالْوَحْيِ  "De ki: Ben ancak sizi vahy ile uyarıyorum."[1]  

Yani, Ey Muhammed onlara; ‘ben sizi ancak bana indirilen vahy ile uyarıyorum, benim uyarmam ancak vahy çerçevesindedir’ de, demektir. Necm Suresinde ise;

 وَمَا يَنْطِقُ عَنْ الْهَوَى ⁽³⁾ إِنْ هُوَ إِلا وَحْيٌ يُوحَى   "O kendiliğinden konuşmamaktadır. Onun konuşması ancak bildirilen bir vahy iledir."[2]

Ayette geçen  مَا يَنْطِقُ  "konuşmamaktadır" kelimesi genellik ifade eden siygalardan olup içeriğine Kur'an'ı ve Sünneti de almaktadır. Bu tabiri Kur'an ile tahsis edecek Kur'an'da da Sünnette de bir delil yoktur. Dolayısıyla ifade genel olarak kalır. Yani Resul’ün teşriden/Şeriat belirlemekle alakalı konuştuklarının tamamı vahiydir. Yalnızca Kur'an ile tahsis etmek doğru değildir. Bilakis hem Kur’an’ı hem de Hadisi kuşatıcı olarak kalması gerekir. Nitekim bunu Necm Suresi 3. ayet şu şekilde pekiştirmektedir:

إِنْ هُوَ إِلا وَحْيٌ يُوحَى   “Onun konuşması ancak bildirilen bir vahy iledir."[3]  

Resulün Allah ^{Subhenehû ve Teala}'dan alıp tebliğ ettiği konuların, hem teşri ile alakalı olan ve hem de teşriin dışında olan hükümlerle akaidle, fikirlerle ve kıssalar ile tahsis edilip ziraat, sanayi bilimsel konular vb dünya işlerinden sayılan vesileleri ve üslupları kapsamamasına gelince; Bu tahsis iki işte görülmektedir.

Birincisi; Teşride onu tahsis eden diğer nassların gelmesi. Nitekim Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} hurma ağaçlarının aşılanması konusunda şöyle demektedir:

أنتم أدرى بأمور دنياكم "Siz dünya işlerinizi daha iyi bilirsiniz."[4]  

Ve yine Bedir savaşında ordunun konaklayacağı yer hakkında: “Bu Allah’tan gelen bir vahiy midir yoksa görüş savaş ve hile midir?” diye Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'e sorulduğunda Allah ^{Subhenehû ve Teala}’nın Resulü şöyle dedi: هو الرأي والحرب والمكيدة  " O görüş, savaş ve hiledir."[5]  

İşte, bu nasslar vahyin; dünya işlerinin ve savaş taktiği cinsinden olan konuların dışındakilerle tahsis edildiğinin delilleridir.

İkincisi: Vahyin teşrii, akaid ve hükümlere ait konularla tahsis edildiği apaçık ortadadır. Şüphesiz ki O, bir elçidir.  Söz konusu olan onun kendisi ile gönderildiği husustur.  Bu durumda da tahsis edilen şey söz konusu olmakta ve genellik siygası ise genel olarak kalmaktadır. Ancak tahsis bütün konuları değil yalnızca geldiği konuları ilgilendirir. Evet, “sebebin hususi/özel olmasına değil lafzın umumi/genel olmasına itibar edilir” kaidesi doğrudur. Ancak sebepten kasıt Kur'an'ın nüzul sebebini teşkil eden olaydır. Dolayısıyla konu, yalnızca ona has olmayıp bütün olayları kapsar. Fakat tahsiste bütün konular söz konusu değildir. Hâlbuki içtihat meselelerinde söz konusu olan şey vahiydir. Yani uyarmadır, teşridir ve hükümlerdir. Zira ayette Allahu Teâla şöyle demektedir:

قُلْ إِنَّمَا أُنذِرُكُمْ بِالْوَحْيِ "De ki; Ben sizi ancak vahiy ile uyarıyorum."[6]

إِنْ يُوحَى إِلَيَّ إِلا أَنَّمَا أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ    "Bana sadece vahy olunuyor. Doğrusu ben ancak apaçık uyarıcıyım."[7]

Vahiyden kastın; Resulün gönderildiği inançlar, hükümler, tebliğ etmekle ve uyarmakla emrolunduğu her şey olduğu açıkça görülmektedir. Bu nedenle vahiy yürümek, konuşmak yemek vb. insan tabiatından sayılan fiilleri ve üslûpları kapsamına almaz. Akaid ve hükümler kapsamına girmeyen üslûp ve vesile türünden şeyler dışında yalnızca inanılması gereken şeylerle ve Şer’î hükümlerle alakalı konulara tahsis edilir. Buna göre; Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'in getirdiklerinden tebliğ etmekle emrolunduğu; kulların fiilleri ve fikirlerle alakalı şeylerin tamamı Allah ^{Subhenehû ve Teala}'dan gelen vahiydir.

Vahiy, Resulün fiillerini, sözlerini ve gördüğü bir konu hakkındaki sükûtunu da kapsar. Bu nedenle biz ona tabi olmakla görevliyiz. Zira Allahu Teâla ayette şöyle buyurmaktadır:

وَمَا آتَاكُمْ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا   "Resul size neyi getirdiyse onu alın neyi yasakladıysa onu da bırakın."[8]

 لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ    "Allah’ın Resulünde sizin için en güzel örnek vardır."[9]

Resulün sözleri, fiilleri ve sükûtu Şer’î delildir ve bunların tamamı Allah ^{Subhenehû ve Teala}'dan gelen bir vahiydir.

Efendimiz Muhammed ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} Allah ^{Subhenehû ve Teala}'dan kendisine gelen vahyi alıyor ve onu tebliğ ediyordu. İşleri vahye göre çözüyor, kesinlikle vahyin dışına çıkmıyordu. Allahu Teâla şöyle buyurmaktadır:

إِنْ أَتَّبِعُ إِلا مَا يُوحَى      "Ancak bana vahyolunana tabi olurum."[10]

إِنَّمَا أَتَّبِعُ مَا يُوحَى إِلَيَّ مِنْ رَبِّي    "De ki: Ben ancak Rabbim tarafından bana vahyolunana uyarım."[11]

Yani Rabbimin bana vahyettiğinden başkasına asla uymam. Böylece Resulün uyduğu şeyler vahiyle sınırlandırılmaktadır. Bunların tamamı genel olarak açık ve net şeylerdir. Yalnızca Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'in tebliğ etmekle emrolunduğu şeyler vahyin konusunu oluşturmaktadır. İnsanlara hükümleri açıklamada, teşride ve diğer konularda Resulün hayatı bu minval üzeredir. Zihar, lian ve bunların dışında birçok konudaki hükmü belirtmek için Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} vahyin gelmesini bekliyordu. Allah ^{Subhenehû ve Teala}'dan vahiy gelmedikçe bir mesele hakkındaki hükmü söylemiyor, teşri ile alakalı bir fiili yapmıyor veya sükût etmiyordu.

Bazı zamanlarda Sahabe, kullara ait fiillerden bir fiille ilgili hükmün, bir şey hakkında görüş belirtmekle mi, üslûpla mı yoksa vesile ile mi alakalı olduğunda karışıklığa düşüyorlar ve ‘bu vahiy midir yoksa şûra kapsamına giren işlerden midir ya Resulallah?’ diye soruyorlardı. Eğer Resul onlara bunun vahiy olduğunu söylerse susuyorlardı. Çünkü yaptığı şeyin kendisine ait bir davranış olmadığını biliyorlardı. Eğer onlara, şûra ve görüş belirtme cinsindendir derse o zaman Resulle tartışıyorlardı. Çoğu kere de Bedir savaşında, Uhud'da ve Hendek savaşında olduğu gibi Resul Sahabenin görüşüne uyuyordu. Allah'tan aldığı tebliğle alakalı olmayan konular hakkında ise şöyle diyordu:  أنتم أدرى بأمور دنياكم "Siz dünya işlerinizi daha iyi biliyorsunuz." Hurma ağaçlarının aşılanması meselesinde olduğu gibi.

Eğer Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} teşri ile alakalı konularda da vahyin dışında konuşsaydı bir konuda hüküm vermek için vahyin gelmesini beklemezdi. Ve Sahabe de ona; "Vahiy midir yoksa görüş müdür?" diye sormazdı. Kendiliğinden cevap vermiş olsaydı böyle bir soru sormaya gerek duymaksızın Sahabe Resul ile tartışırdı. Bu nedenle Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'den, Allah ^{Subhenehû ve Teala}'dan gelen vahyin dışında ne bir söz, ne bir fiil ne de sükût görülmemiştir. Çünkü davranışları kendine ait görüşün sonucu değildi.

Bundan dolayı Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} kesinlikle ictihad yapmamıştır. İçtihad yapması aklen de Şer'an da doğru değildir.

Şer'an, ictihad yapmadığına ve Allah ^{Subhenehû ve Teala}’dan aldığı tebliğle ilgili meselelerin tamamının vahiy ile sınırlı olduğuna delalet eden şu sarih ayetler kesin delillerdir.

قُلْ إِنَّمَا أُنذِرُكُمْ بِالْوَحْيِ "De ki: Ben ancak sizi vahiy ile uyarıyorum."[12]

 إِنْ أَتَّبِعُ إِلا مَا يُوحَى       "Ancak bana vahyolunana tabi olurum."[13]

  وَمَا يَنْطِقُ عَنْ الْهَوَى     "Hevasından konuşmaz."[14]

Kendisine sorulan bir soru hakkında Allah ^{Subhenehû ve Teala}’nın hükmünü açıklamaya gerçekten muhtaç olduğu halde cevap vermeyip vahyin gelmesini beklemesi ise bu konudaki akli delildir. Eğer ictihad etmesi caiz olsaydı vahyi beklemeden hemen ictihad eder ve cevap verirdi. Hâlbuki o, vahiy gelinceye kadar hükmü geciktiriyordu. Bu da onun ictihad yapmadığına ve ictihad yapmasının da caiz olmadığına delalet etmektedir. Eğer ictihad yapması caiz olsaydı cevabını vermek zorunda olduğu bir hükmü bekletmezdi.

Ayrıca Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'e uymak vaciptir. Dolayısıyla hata ettiğinde de ona uymak gerekir. Bu ise batıldır. Çünkü Allah ^{Subhenehû ve Teala} hata olan bir şeye uymayı emretmez. Üstelik Resul ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} tebliğde hatadan masumdur. Bu nedenle Resulün tebliğde hata ettiğini söylemek kesinlikle caiz değildir. Çünkü Resulün hata yapmasının caiz olması, risaleti ve nübüvveti yok eder. Risaleti ve nübüvveti kabullenmek Resulün hata yapmasının caiz olmamasını gerektirir. Tebliğde hatadan yoksun olması ise kesinlikle gereklidir. Bu nedenle Resulün Allahu Teâla'dan aldıklarını tebliğ etmede hata yapması kesinlikle mümkün değildir. Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'in ictihad yapması da caiz değildir. Sözlü, fiili ve takrir yoluyla ulaştırdığı hükümlerin tamamı yalnızca Allahu Teâla'dan vahiydir.

Şöyle söylenemez:

“Resul ictihad yapıp ictihadında hata ettiğinde Allah ^{Subhenehû ve Teala} onu hatada durdurmaz ve ona en kısa sürede doğru olanı açıklar. Çünkü Resul ictihadında hata ettiği zaman bu haliyle Müslümanların üzerine farz olur ve doğrusu açıklanıncaya kadar da ona uymaları gerekir. Bu açıklama ise önceden verilmiş olan hükmün dışında yeni bir hüküm özelliğini kazanıp hatalı olan birinci hükmü terkedip ikinci hükme uymalarını gerektirir.”

Bu batıldır ve Allah ^{Subhenehû ve Teala}, insanlara ilk önce hatalı olan bir şeye uymalarını emredip sonra da onu terkedip doğru olana uymalarını emretti anlamına gelir ki böyle bir söz Allahu Teâla için geçersizdir. Resul hakkında da; bir hükmü tebliğ edip ardından da Sahabeye bu hüküm hatalıdır, çünkü benim ictihadımdır, doğru olan ise Allah ^{Subhenehû ve Teala}'dan gelen şu hükümdür, diyerek hatalı hükmü terketmelerini ve doğru hükmü almalarını onlara tebliğ etmesi gibi bir şey söylemek doğru değildir.

Burada şöyle bir itiraz da ileri sürülemez:

“Siz yukarıda Şer’î bir husus hakkında akli bir delil ortaya koydunuz ki bu caiz değildir. Çünkü Şer’î bir işin delilinin de Şer’î olması gerekir.”

Evet, böyle bir itiraz doğru değildir. Zira yalnızca Şer’î hükümle alakalı bir hususun delilinin Şer’î delil olması gerekir. Akide ile ilgili konularda ise delil, akli de olur Şer’î de olur. Resulün müctehid olması veya olmaması konusu Şer’î hükümler kapsamına giren konulardan değil, akide kapsamına giren konulardandır. Dolayısıyla delili Şer’î de olur akli de.

Böylece Resulün müctehid olmaması hem akli hem de Şer’î delille sabittir. Çünkü Resulün müctehid olması konusu akide ile ilgili konulardandır.

Şöyle de söylenmez:

“Resul birçok meselede fiilen ictihad etti, ancak Allahu Teâla Resulün hatalı ictihadını indirdiği ayetle düzelterek hükmünü açıkladı ve böylece yanlışı düzeltti.”

Böyle bir şey söylenemez, çünkü Resul ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'in Allah ^{Subhenehû ve Teala}’nın hükümlerinden herhangi bir hükmü tebliğde ictihad ettiği kesinlikle görülmemiştir. Tam tersine Resul ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'in vahiy ile tebliğ ettiği hem Kur'an'ın hem de sahih sünnetin nassı ile sabittir. Hem teşri ile ilgili, hem akaidle ilgili meseleleri hem de bunlara benzer konuları vahiy gelmedikçe tebliğ etmediği sabittir. Herhangi bir konuda vahiy inmediği zaman vahiy ininceye kadar beklerdi.

Resulün bilfiil ictihad yaptığını söyleyenlerin kullandıkları ayetlere gelince: Onlar Resulün bu ayetlerle ilgili olarak ictihad yaptığı vehmine kapıldılar. Oysa böyle bir şey olmadığı gibi herhangi bir ayetle ilgili olarak Resul ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} ictihad da yapmamıştır. Resul ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'in ictihad yaptığını iddia edenlerin delil olarak kullandıkları ayetlerin bazıları şunlardır.

مَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الأرْضِ  "Yeryüzünde savaşırken düşmanı yere sermeden esir almak hiçbir nebiye yakışmaz."[15]

عَفَا اللَّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنتَ لَهُمْ "Allah seni affetsin onlara niye izin verdin."[16]

وَلا تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أَبَدًا وَلا تَقُمْ عَلَى قَبْرِهِ   "Onlardan ölen kimsenin namazını sakın kılma mezarı başında da oturma."[17]

عَبَسَ وَتَوَلَّى ⁽¹⁾ أَنْ جَاءَهُ الأعْمَى  "Yanına kör bir kimse geldi diye (resul) yüzünü asıp çevirdi."[18]

Bu türden ayetler ve hadisler bir hükümde ve hükmün insanlara tebliğinde ictihat kabilinden şeyler değildir. Bu ayetler ancak, Resulün yapması evla/daha uygun ve öncelikli bir konuda Resule itab/uyarı türünden gelen ayetlerdir. Öyleyse Resulün insanlara belirli bir hükmü tebliğ ettiği, ardından da hükümdeki ve ictihadındaki hatasını gösteren bir ayetin indiği, sonra da Resulden hatasını düzelten doğru hükmü tebliğ etmesinin istendiği gibi bir durum söz konusu değildir. Oysa buradaki olayın aslı şudur:

Daha önce vahy ile kendisine inen Allah ^{Subhenehû ve Teala}’nın hükümlerinden bir hükmü tebliğ etmek amacıyla bir iş yapan Resulün, bu hükme göre yapması evla olana muhalif bir şekilde insanlara hükmü tebliğ etmesinden ve bu muhalefetinden dolayı itab edilmesinden ibarettir. Yoksa bu itab,  yeni bir hükmün teşri edilmesi değildir. Hüküm zaten önceden teşri edilmiş ve Resul de onunla emrolunmuştu. Buna göre de Resul onu tebliğ ediyordu. Bu olaylar nedeniyle gelen bu ayetler, ancak Resulün Allah ^{Subhenehû ve Teala}’nın kendisine emrettiği bir emri yerine getirmek için çalışırken evla olanın tersine hareket etmesi nedeniyle Resul ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'e gelen bir itabtır. Ayetler de, Resul ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'in evla olanın tersine davranması ile ilgili olarak gelen itab ayetleridir. Yoksa ayetler ne daha önceden olmayan hükümleri teşri ediyor, ne herhangi bir ictihadı tashih ediyor/düzeltiyor, ne de Resulün yaptığı hatalı bir ictihadın hükmüne muhalif olan bir başka hükmü teşri kılıyordu.

Resullerin ve nebilerin aklen de Şer'an da evla olana aykırı bir fiili yapmaları caizdir. Çünkü evla olana aykırılık, mübah olan bir hüküm demektir. Ancak bazı amelleri bazısından daha evladır. Veya mendup hükmünü taşıyan bir olay olup bazı davranışları diğerinden daha evladır. Kişinin şehirde oturması da köyde oturması da mübahtır. Ancak şehirde oturmak yönetim ile ilgili işlere önem vermek ve yöneticileri muhasebe açısından köyde oturmaktan daha evladır. Sadakayı açık vermek de gizli olarak vermek de menduptur. Ancak gizli olarak vermek açıktan vermekten daha iyidir. Açıkça sadaka verilirse evla olana ters davranılmış olur. Resul ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'in de evla olana aykırı bir davranışı yapması caizdir. Hatta Resulün masiyetler kapsamına girmeyen fiillerin hepsini yapması bile caizdir. Resul evla olana aykırı bir fiili yapmış Allahu Teâla'da onu itab etmiştir. Ayetleri inceleyen kimse, ayetlerin mantukunun, mefhumlarının ve delaletlerinin ancak bunu gösterdiğini görür. Şimdi bu konudaki ayetleri sırasıyla inceleyelim:

1- مَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الأرْضِ   "Yeryüzünde savaşırken düşmanı yere sermeden esir almak hiçbir nebiye yakışmaz."[19]

Bu ayet önce ishan “yere serme/güçsüz bırakma” şartıyla esir almaya delalet etmektedir. Bunu şu ayet de desteklemektedir:

حَتَّى إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ    "Onlara üstün geldiğinizde onları esir alın."[20]

Bu nedenle esir alma hükmü yukarıda geçen; مَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرَى "Esir almak hiçbir nebiye yakışmaz."[21] ayeti ile inmiş bir hüküm değildir. Zira esir alma hükmü Kıtal sûresi diye de isimlendirilen bundan önce inen Muhammed sûresi ile inmiş bir hükümdür. Kıtal suresi ise Enfal sûresinden önce inmiştir. Esir alma hükmü Muhammed sûresinin şu ayeti ile hükme bağlanmıştır:

فَإِذا لَقِيتُمْ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا     "Öyleyse küfredenlerle karşılaştığınızda onları yere serip sindiresiye kadar hemen boyunlarını vurun. Sonra onları esir alın. Savaş sona erince de onları ya karşılıksız ya da fidye karşılığında serbest bırakın."[22]

Bu nedenle esir hükmü; مَا كَانَ لِنَبِيٍّ "Nebiye yakışmaz…"[23] ayeti inmeden önce inen ve bilinen bir hükümdür. Çünkü Enfal 67'de esirlerle ilgili bir teşri yoktur, lafzında da böyle bir anlam yoktur. Ayet, ancak düşmanlarının kolunu kanadını kırmadıkça esir almaması gerektiği yönünde Resule hitabı içermektedir. Ayette geçen اثخان “İshan” kelimesi öldürmek ve şiddetlice korkutmak anlamına gelmektedir. Sahabenin Bedir günü büyük bir grubu öldürdüğü ve savaşı kazandıkları şüphesizdir. Ancak savaş meydanındaki bütün insanları öldürmek اثخان “ishan” şartından değildir. Sahabe birçoklarını öldürdükten sonra bir cemaati esir aldılar. Bu ise hem Muhammed suresinde geçen ayete göre hem de Enfal 67'deki ayete göre caizdir. Bu da öldürdükten ve şiddetli bir şekilde korkuttuktan sonra esir almanın caiz olduğuna açıkça delalet eder. Bu nedenle Resul ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}, esir aldığı zaman esir alma hükmünde ictihad etmesi ve ayet gelerek Resulün ictihadını düzeltmesi söz konusu değildir.

Yine Bedir'de Resulün esir alarak teşride bulunması ve ardından da ayet gelerek hatasını açıklaması da söz konusu değildir. Böylece Bedir'de Resulün esir alması inmiş olan bir hükme muhalefet sayılmaz. Yalnızca Muhammed sûresinde geçen "Sonra onları esir alın" hitabının esirlerle ilgili hükmünü Resulün bu olaya uyguladığına delalet eder. Bu olay ise Bedir savaşıdır. "İshan"ın yani şiddetli korkunun daha da bariz olması için bu savaşta öldürmenin daha fazla olması evladır. Bu nedenle gelen ayeti kerime, daha önce inmiş olan hükmü, evla olanın tersine uygulaması nedeniyle Resul ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'i itab etmektedir. Yani ayet bir hükmün teşriini değil daha önce inen bir hükmün tatbikatındaki fiili kınamayı ifade etmektedir. Yanlış bir ictihadı da tashih etmemektedir. Ayeti tamamlayan Allah ^{Subhenehû ve Teala}’nın şu sözüne gelince;

تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللَّهُ يُرِيدُ الآخِرَةَ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ       "Geçici dünya malını istiyorsunuz. Oysa Allah, ahireti kazanmanızı ister. Allah güçlüdür, hâkimdir."[24]

Bu ifade de ayetteki kınamayı tamamlayan bir parçadır. Yani siz savaşta onları iyice sindirmeden önce fidye almak maksadı ile esirler aldınız. Onları esir almanın tabii sonucu olan fidye almak için dünya hayatını istediniz. Oysa Allah ^{Subhenehû ve Teala}, onları esir almayı değil savaş meydanında onları öldürerek dininin aziz olmasını ister. Konu, esir almaktır. Dünya hayatını istemek ise esir almayı gerektiriyor. Yoksa burada fidye alınmasına karşı bir itab yoktur. Buradaki kınama ancak, onları iyice yere sermeden önce esir alma hususunda yapılan bir itabtır. Bu nedenle yukarıdaki ifade ayetin başlangıcını tamamlayıcı nitelikte bir ifadedir. Ayetin tamamında Allahu Teâla şöyle buyurmaktadır:

مَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الأرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللَّهُ يُرِيدُ الآخِرَةَ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ     "Yeryüzünde savaşırken düşmanı yere sermeden esir almak hiçbir nebiye yakışmaz. Geçici dünya malını istiyorsunuz. Oysa Allah ahireti kazanmanızı ister. Allah güçlüdür hâkimdir."[25]

Bu ayetin hemen ardından gelen şu ayete gelince;

لَوْلا كِتَابٌ مِنْ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ فِيمَا أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ    "Daha önceden Allah'tan verilmiş bir hüküm olmasaydı, aldıklarınızdan ötürü size büyük bir azap erişirdi."[26]

Bazılarının vehme kapıldıkları gibi fidye aldıkları için Allah'tan onlara bir azap va'di yoktur. Ayet, savaş esnasında müşrikleri iyice yere serme hususuna daha fazla önem vermeden önce esir almakla savaşan, Müslümanların kâfirler tarafından öldürülmeleri ve savaşı kaybetmeleri ile sonuçlanabileceğini bildirmektedir. Bu ise “Allah ^{Subhenehû ve Teala}’nın azabı” değildir, fakat Müslümanlar için büyük bir azap sayılır. Eğer sizin zafer kazanacağınız hususu Allah ^{Subhenehû ve Teala}’nın ilminde olmasaydı kâfirleri iyice yere sermeden önce esir almakla düşmanlarınız tarafından size ölüm ve parçalanma isabet ederdi, demektir.

Allahu Teâla Kur'an'da “azap” kelimesini bazen savaşta öldürme anlamında da kullanmıştır. Nitekim bir ayette Allahu Teâla şöyle demektedir:

 قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمْ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ     "Onlarla savaşın ki Allah sizin elinizle onları azaplandırsın."[27]

Bu nedenle ayette geçen "azap" kelimesi "Allah ^{Subhenehû ve Teala}’nın azabı" anlamına gelmemektedir. Çünkü hitap hem Resule ve hem de müminlere yönelik genel bir hitaptır. Resulün ictihad yaptığını söyleyenlerin ifadesine göre ayet; “hatalı bir ictihadı tashih etmektedir. Öyleyse Resulün hatası affolunmuştur ve Allah ^{Subhenehû ve Teala}'dan gelen bir azabı haketmemiştir.” Ayet; evla olana aykırı olanın terkinden dolayı bir kınama olarak değerlendirildiğinde de Allah ^{Subhenehû ve Teala} katından gelebilecek bir azabı hakettirmez. Kesinlikle Allah ^{Subhenehû ve Teala}’nın azabını gerektirmez. Ayetin gerçek anlamı, bu davranışınızla size, sizin düşmanlarınız tarafından öldürülmeniz ve küçük düşürülmeniz isabet eder demektir.

Bu ayetin nüzul sebebi ile ilgili olarak rivayet edilen hadisler ise ahad haberlerden olup akide konusunda delil olmazlar. Resulün ictihad yapmasının caizliği veya caiz olmaması ise akide ile ilgili bir konudur. 

2- Allahu Teala’nın şu sözüne gelince;

  عَفَا اللَّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ    "Allah seni affetsin; doğrular sana belli olup, yalancıları bilmeden önce, niçin onlara izin verdin?"[28]

Bu ayet de ictihadın varlığına delalet etmez. Çünkü dilediğine izin verme hükmü bu ayet inmeden önce Resule verilmiş bir haktır. Resule verilen bu izin Nur suresindeki şu ayetle tanınmış bir haktır:

فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ   "Ey Muhammed, bazı işleri için senden izin isterlerse içlerinden dilediğine izin ver."[29]

Bu sûre Hendek savaşında Haşr sûresinden sonra inmiştir.

عَفَا اللَّهُ عَنْكَ   "Allah seni affetsin."[30] ayeti ise Tevbe sûresindedir. Tevbe sûresi ise Hicretin dokuzuncu yılında Tebük savaşı ile ilgili olarak inen bir sûredir. Resulün izin verebilmesi hakkındaki hüküm bilinen bir hükümdür. Nur suresindeki ayet ise, Resul ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'in onlara izin verebileceğine açıkça delalet etmektedir.

Ancak Tebük Gazvesiyle ilgili olarak inen Tevbe sûresindeki ayet; güçlü bir ordunun donatılmasının, Resulün, münafıkların arkada kalmalarına izin vermesinden daha evla olduğuna işaret etmektedir. Özellikle bu olayda Resul onlara izin verdiğinden dolayı Allah ^{Subhenehû ve Teala}, bu fiili kınamıştır. Yani evla olana aykırı bir fiilden dolayı kınama vardır. Yoksa ayet herhangi bir ictihadı tashih etmemektedir. Resulün ictihad yoluyla ortaya koyduğu hükme muhalif bir hükmü de teşri etmemektedir. Ayet yalnızca evla olana aykırı bir fiili kınamaktadır.

3- Allahu Teala’nın şu sözüne gelince;

  وَلا تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أَبَدًا وَلا تَقُمْ عَلَى قَبْرِهِ إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَمَاتُوا وَهُمْ فَاسِقُونَ   "Onlardan ölen kimsenin namazını sakın kılma. Mezarı başında da durma. Çünkü onlar Allah'ı ve resulünü inkâr ettiler, fasık olarak öldüler."[31]

Bu ayet, şu ayetten sonra inmiştir:

            فَإِنْ رَجَعَكَ اللَّهُ إِلَى طَائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِي أَبَدًا وَلَنْ تُقَاتِلُوا مَعِي عَدُوًّا إِنَّكُمْ رَضِيتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخَالِفِينَ ⁽⁸³⁾ وَلا تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ "Allah seni geri döndürüp, onlardan bir toplulukla karşılaştığınız zaman, senden savaşa çıkmak için izin isterlerse de ki: "Benimle asla çıkamayacaksınız. Benim yanımda hiçbir düşmanla savaşmayacaksınız. Çünkü baştan oturup kalmaya razı oldunuz. Artık geri kalanlarla beraber oturun" Onlardan birisinin (cenaze) namazını sakın kılma."[32]

 Nitekim Allahu Teâla'nın; فَإِنْ رَجَعَكَ اللَّهُ إِلَى طَائِفَةٍ مِنْهُمْ    "Allah seni geri döndürüp onlardan bir toplulukla karşılaştırdığı zaman."[33] ayeti, onların küçümsenmeleri ve ihanetleri sebebiyle cihad şerefine ve Resulle beraber savaşa çıkma şerefine nail olmamaları için, Resulün gazvelerinde onlarla arkadaşlık yapmaması gerektiğini açıklamaktadır. Hemen ardından gelen ayette ise; وَلا تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ   "Onlardan birisinin (cenaze) namazını kılma."[34] diyerek konuya açıklık getirmektedir. Bu ayet onların küçük düşürülmeleri, hakarete uğramaları hususundan başka bir şeyi ifade etmemektedir. Münafıkların yok edilmeleri için yapılan hamle esnasında gelen bir ayettir. Bu ayet, önceki ve sonraki ayet,  münafıklarla ilgili hükümleri, onlara karşı takınılması gereken tavrın niteliğini, onların küçümsenmelerini ve müminler rütbesinden indirilmelerini açıklamaktadır. Yoksa ayet Resulün herhangi bir hükümde ictihad yaptığına delalet etmediği gibi Resulün ictihadına aykırı bir ayetin geldiğini de ifade etmemektedir. Ayet münafıklar hakkında başlı başına bir teşriyi bildirmektedir. Ayet, aynı sûrede geçen münafıklarla ilgili diğer ayetlerle uyumlu haldedir. Bu nedenle ayetin ne mantukunda, ne mefhumunda ne de delaletinde, yapılan bir ictihadın tashihine ve hataya dikkat çeken en ufak bir şüphe ifadesi dahi yoktur.

 Bu ayetin nüzul sebebi olarak geçen haberler ise ahad haberler olup akidede delil olarak kullanılamazlar. Resulün tebliğini ancak vahiy ile yaptığını, vahyin dışında hiçbir şeyi tebliğ etmediğini ifade eden kat'i nasslarla da çelişemezler. Üstelik bu hadisler, münafıklar üzerine namaz kılmaması için Ömer'in, Resulullah'ı engellemeye çalıştığını rivayet ediyor. Bu rivayete göre iki durum söz konusudur:

a- Ya Ömer, kendisi ile hüküm konulan bir fiili yerine getirmekten Resulü men etmek istiyordur.

b- Ya da konulmuş olan bir Şer’î hükme göre ibadet görevini yerine getirmek isteyen Resulü engellemek istiyordur.

Böyle bir şey ise Resul hakkında kesinlikle caiz değildir. Bu hadisle amel Resulün risaleti ile çelişir dolayısıyla hadis dirayeten reddolunur. Yine aynı hadis, Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'in gömleğini Abdullah b. Übeyy'e verdiğini ve münafıkların lideri olduğu halde onun cenaze namazını kılmak istediğini bildirmektedir. Oysa Allahu Teâla Beni Mustalık gazvesinden sonra onun halini açığa çıkarmış ve oğlu Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'e gelerek; eğer Resul ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} onun öldürülmesine karar vermişse, bu görevi kendisine vermesini istemişti. Allahu Teâla Beni Mustalık gazvesinden sonra münafıklarla ilgili sûreyi indirerek onlar hakkında Resule şöyle diyordu:

هُمْ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قَاتَلَهُمْ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ "Düşman onlardır, onlardan sakın. Allah canlarını alsın. Nasıl olup da döndürülüyorlar."[35] Yine aynı surede;         فَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ "Onların kalpleri mühürlendi."[36]

وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ    "Allah, münafıkların şüphesiz yalancılar olduklarına şehadet eder."[37]

Allah ^{Subhenehû ve Teala} buyurmasına rağmen Resul ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'in gömleğini münafıkların reisine vermesi ve onun cenaze namazını kılmaya kalkışmasını Ömer'in engellemesi açıkça yukarıdaki ayetlerle çelişir. Tevbe suresindeki ayet Münafıkun suresinden seneler sonra hicretin dokuzuncu yılında inmiş bir suredir. Ömer hadisi, gömlek hadisi ve bunlardan başka konu ile ilgili diğer hadisler Beni Mustalık gazvesinden sonra münafıklarla yapılacak muamele hükmü ile ve daha önce inen münafıklar hakkındaki ayetlerle de çelişmektedir. Onun için bu rivayetler bu yönden de dirayeten reddedilir.

 4-  Allahu Teala’nın şu sözüne gelince;

 عَبَسَ وَتَوَلَّى ⁽¹⁾ أَنْ جَاءَهُ الأعْمَى ⁽²⁾ وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّهُ يَزَّكَّى    "Yüzünü asıp çevirdi, kendisine âma geldi diye. Ne bilirsin belki de o, temizlenecektir."[38]

Ayet hiçbir şekilde ictihad yapıldığına delalet etmemektedir. Resul, daveti bütün insanlara tebliğ etmekle ve İslâm'ı öğretmekle görevlidir. Her iki emir de Resulün her zaman yapması gereken bir emirdir. Abdullah b. Ümmü Mektum Müslüman oldu ve İslâm'ı öğrendi. Abdullah b. Ümmü Mektum, Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'in yanına geldiğinde onun yanında Kureyş'in ileri gelenlerinden Utbe, Şeybe, Rabia'nın çocukları, Ebu Cehil b. Hişam, Abbas b. Abdulmuttalib, Ümeyye b. Halef ve Velid b. Muğire vardı. Allah ^{Subhenehû ve Teala}’nın Resulü onların Müslüman olmaları ile onların dışındaki insanların da Müslüman olabilecekleri ümidi ile onları İslâm'a çağırdığı bir anda Abdullah b. Ümmü Mektum Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'e gelerek; ‘Ey Allah’ın Resulü Allah’ın sana bildirdiklerini bana oku ve bana öğret’ isteğinde bulunmuş ve Resulün o anda kavminin ileri gelenleri ile meşgul olduğunu bilmediği için de isteğini birkaç defa tekrarlamıştı. Bu nedenle de Resulullah ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} onun bu davranışını hoş karşılamayıp sözünü keserek yüzünü ondan çevirmesi üzerine bu ayet inmiştir. Resul hem tebliğ ile hem de İslâm'ı öğretmekle emrolunmuştur. Resul o esnada İslâm'ı tebliğ etmekle meşgul olduğu için öğretim isteğinden yüz çevirdi. Evla olan ise Ümmü Mektum'a sorduğunu bildirmesiydi. Ancak o, böyle yapmaması nedeniyle Allah tarafından itab olundu. Yani Resul ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} evla olanı terk ettiğinden dolayı uyarıldı. Yoksa ayet Resulün bir konudaki ictihadi hükmünü tashih için gelmiş değildir. Ayet ancak, Allah ^{Subhenehû ve Teala}’nın bir hükmünü uygulama esnasında, Resulün evla olanı terk ettiği için Allahu Teâla tarafından itab edildiğini göstermektedir.

Bu nedenle yukarıda geçen ayetlerin hiçbiri Resul ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem}'in ictihad yaptığına delalet etmemektedir. Öyleyse Resulün Allahu Teâla'dan tebliğ ettiklerinde kesinlikle ictihad yoktur ve Resulün ictihad yapması da, hem aklen hem de naklen caiz değildir. Dolayısıyla Resul müctehid değildir. Müctehid olması caiz de değildir. Ancak ona Allahu Teâla'dan vahyolunur. Bu vahiy ise, Kur'an'ı Kerim gibi hem lafız ile hem de manasıyla olur ya da manasıyla vahiy olup Resul ^{Sallallahu Aleyhi Vesellem} bu vahyi ya kendi sözleriyle, ya hükme işaret eden sükutu ile ya da fiili ile ifade eder ve bunların hepsi Sünnetten sayılır.